ΤΟ ΜΑΥΣΩΛΕΙΟ ΤΟΥ ΑΛΕΞ. ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ

ΤΟ ΜΑΥΣΩΛΕΙΟ ΤΟΥ ΑΛΕΞ. ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ

Στη Μακεδονική γη, στο Παρανέστι, άφησε την τελευταία του πνοή ο μηχανικός και χαρτογράφος Αλέξανδρος Ν. Μαυροκορδάτος, εργαζόμενος, εν καιρώ ειρήνης, για να φτιάξει τη σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης- Αλεξανδρούπολης. Ο Αλ. Μαυροκορδάτος ήταν επίσης υπεύθυνος για την πρώτη αμιγώς χαρτογραφική απεικόνιση της μετεπαναστατικής Ελλάδας,

Ποιος ήταν όμως ο Αλέξανδρος Ν. Μαυροκορδάτος; Γιατί έχει στηθεί μνημείο, λίγο πριν τον οικισμό Πολυνέρι και σε σημείο που να φαίνεται η διέλευση της Σιδηροδρομικής Γραμμής, που διασχίζει τα στενά του Νέστου;

Δεν πρόκειται για τον διάσημο πρωταγωνιστή της Επανάστασης του 1821. Πρόκειται για τον ομώνυμο εγγονό του, ο οποίος γεννήθηκε το 1862 και πέθανε το 1895, σε ηλικία μόλις 33 ετών.

Το έργο Αλέξανδρου Ν. Μαυροκορδάτου ανέδειξε προσφάτως το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ,στο πλαίσιο μιας επετειακής έκθεσης χαρτών για τα 130 χρόνια της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (ΓΥΣ). Η συνωνυμία του με τον πρωταγωνιστή της Επανάστασης του 1821 του παππού του Αλέξανδρου Ν. Μαυροκορδάτου, στάθηκε εμπόδιο στην ανάδειξη του δικού του μεγαλόπνοου έργου, σ’ ότι αφορά τη χαρτογράφηση της χώρας και αργότερα την κατασκευή της Σιδηροδρομικής σύνδεσης Θεσσαλονίκης- Έβρου.

Μία νεκρολογία, μια λεπτομερής ανταπόκριση σε γαλλόφωνη εφημερίδα, ένα «μαυσωλείο» δίπλα στη σιδηροδρομική γραμμή του Νέστου, ένας τάφος στον ιστορικό ναό Τιμίου Προδρόμου Καβάλας κι ένας ατυχής πόλεμος, αποτέλεσαν για τους ερευνητές του Εργαστηρίου Χαρτογραφίας και Γεωγραφικής Ανάλυσης ΑΠΘ και της Βιβλιοθήκης & Κέντρου Πληροφόρησης ΑΠΘ τα «κλειδιά» στο κυνήγι του θησαυρού της νέας γνώσης, όπου έφτασαν με οδηγό (ως εμβληματικό έργο και σημείο αναφοράς) έναν από τους σημαντικότερους -βάσει της συμβολής του στην έκβαση ιστορικών γεγονότων- χάρτες, που απεικονίζει τμήμα της Θεσσαλίας: τον περίφημο «Χάρτη Μαυροκορδάτου».

Αυτόν για τον οποίο μετά τον «ατυχή πόλεμο», στον οποίο η χώρα πήγε χωρίς σύγχρονους χάρτες, ο διάδοχος του θρόνου Κωνσταντίνος και αντιστράτηγος αρχηγός του Στρατού Θεσσαλίας το 1898 στον απολογισμό λέει: «Ο Χάρτης, όστις πραγματικάς προσέφερεν υπηρεσίας κατά την εκστρατείαν ταύτην, είναι ο του κεντρικού τμήματος της Θεσσαλίας υπό του ανθυπολοχαγού Α. Μαυροκορδάτου εκπονηθείς· ο χάρτης ούτος είναι ακριβέστατος και εις τας ελαχίστας αυτού λεπτομερείας, εύκολος εις την ανάγνωσιν, είναι ο μόνος, όστις εχρησιμοποιήθη διά την παράταξιν εις Φάρσαλον, την υποχώρησιν εις Δομοκόν…»

Ο διάδοχος Κωνσταντίνος, όταν το 1897 είχε ηγηθεί του «ατυχούς πολέμου», ήταν 30 χρονών και ο Αλέξανδρος Νικολάου Μαυροκορδάτος είχε πεθάνει μόλις πριν τρία χρόνια.

Η ΠΡΩΤΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟ «ΜΑΥΣΩΛΕΙΟ» ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ

Στις 26 Δεκεμβρίου 1898, στη γαλλόφωνη περιοδική έκδοση Journal de Salonique της Θεσσαλονίκης, δημοσιεύεται στην πρώτη σελίδα της μια μακρά ανταπόκριση από την Κομοτηνή, του ίδιου του εκδότη της Saadi Levy, ως ειδικού απεσταλμένου από τις 24 Δεκεμβρίου.

Η ανταπόκριση περιγράφει, με αφετηρία τη Θεσσαλονίκη, το ταξίδι του με το τρένο στη νέα σιδηροδρομική γραμμή, που συνέδεε την πόλη, με την Αλεξανδρούπολη. Η νέα αυτή γραμμή -γνωστή ως Jonction- είχε κατασκευαστεί μόλις πριν λίγα χρόνια από γαλλοβελγική κοινοπραξία, για να συνδέσει τη Θεσσαλονίκη με την Κωνσταντινούπολη μέσω της Αλεξανδρούπολης.

«… Μεταξύ Nousretli (Νικηφόρος) και Buk (Παρανέστι) είδαμε το μαυσωλείο του αείμνηστου μηχανικού Mαυροκορδάτου, του νεαρού και ατρόμητου επικεφαλής τμήματος, που υπέκυψε στον πόνο κατά τη διάρκεια της κατασκευής της γραμμής, ο οποίος επιθυμούσε να ενταφιαστεί στα πεδία της τιμής…», ανέφερε στην ανταπόκρισή του ο Levy, περιγράφοντας ένα αξιοθέατο για τους ταξιδιώτες της εποχής, εφόσον φαινόταν από το τρένο.

Ωστόσο, από την αναφορά δεν καθίσταται σαφές εάν ο θάνατος του μηχανικού Μαυροκορδάτου, επήλθε ως αποτέλεσμα εργατικού δυστυχήματος, ή από παθολογικά αίτια, π.χ. λόγω κάποιας κληρονομικής ασθένειας, δεδομένου και ότι τέσσερα από τα επτά τέκνα του παππού του, του Μαυροκορδάτου (1821), είχαν πεθάνει μέσα σε έναν χρόνο, ενώ και το δικό του παιδί πέθανε σε ηλικία έξι ετών.

«Η ΝΕΚΡΟΛΟΓΙΑ»

Τι ήταν όμως αυτό το «μαυσωλείο»; Και ποιος ο Μαυροκορδάτος, που πέθανε δίπλα στη σιδηροδρομική γραμμή, ενώ θα προτιμούσε να πεθάνει στα πεδία των μαχών; Ποιος ήταν ο νεαρός μηχανικός με τα ευγενικά μάτια;

«Το μυστικό άνοιξε από την νεκρολογία, που ήταν το κεντρικό εύρημα», αποκάλυψε ο καθηγητής Λιβιεράτος, ξετυλίγοντας το κουβάρι της συναρπαστικής ανακάλυψης.

Στο τεύχος ΙΒ’ έτους 1896 έκδοσης της «Ποικίλης Στοάς» δημοσιεύεται μια ανώνυμη νεκρολογία για τον Αλέξανδρο Ν. Μαυροκορδάτο. «Το κείμενό της δίνει μερικές πληροφορίες και απαντήσεις στα ερωτήματα που προέκυψαν από την ανάγνωση της μικρής αναφοράς στη Journal για το μαυσωλείο του νεαρού μηχανικού που πέθανε κοντά στο Παρανέστι (Βούκιον). Όχι όμως την πλήρη εικόνα για τον μέχρι τώρα “ άγνωστο” χαρισματικό χαρτογράφο», διευκρίνισε ο κ. Λιβιεράτος.

Στοιχεία δίνονται και για τις συνθήκες του θανάτου του: «Και εργαζόμενος εκεί, ακουράστως πάντοτε και προς τα εμπρός βλέπων, ενώπιον τοπογραφικών χαρτών, μηχανικών τόμων και γεωγραφικών πινάκων, μακράν της πατρίδος, των γονέων του, των εδικών του, μόνος εις το χωρίον εκείνο το εκπολιτιζόμενον, εύρεν εκεί τον θάνατον, μετά νόσον ακατάσχετον και αστραπιαίαν».

ΤΟ ΠΟΡΤΡΕΤΟ ΤΟΥ ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ ΟΠΩΣ ΤΟ ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΣΕ ΤΟ ΑΠΘ

Καθώς η έρευνα του ΑΠΘ προχωρούσε τα ερωτήματα γίνονταν μάλλον περισσότερα: Ποιος ήταν ο νεαρός μηχανικός Μαυροκορδάτος, τον οποίο αναφέρει με θαυμασμό η ανταπόκριση της Journal de Salonique το 1898; Και γιατί ένα μνημείο για αυτόν δίπλα στη σιδηροδρομική γραμμή της Jonction, ένας οβελίσκος ύψους τεσσάρων μέτρων κοντά στο Παρανέστι και τον Νέστο, το οποίο μάλιστα ο εκδότης του περιοδικού της Θεσσαλονίκης χαρακτηρίζει ως «μαυσωλείο»; Ποιος ήταν ο “ τριακοντούτης” -όταν πέθανε το 1895 “ εν Βουκίω”- Αλέξανδρος Ν. Μαυροκορδάτος, στον οποίο αφιερώνεται πυκνή νεκρολογία στην «Ποικίλη Στοά» των Αθηνών το 1896;

«Διαβάζουμε μερικά για αυτόν στη νεκρολογία του, αλλά δεν είναι αρκετά για τον σχεδόν άγνωστο σήμερα λαμπρό νέο, τον οποίο βρίσκουμε ως ανθυπολοχαγό του Πεζικού, με ενδιαφέρον και για τα ελληνικά γράμματα –μέλος από το 1890 της Revue des études grecques που εξέδιδε στο Παρίσι η Association pour l’encouragement des études grecques», είπε ο κ. Λιβιεράτος, συμπυκνώνοντας σε μια παράγραφο τις πληροφορίες που συγκεντρώθηκαν:

«Ο Αλέξανδρος Ν. Μαυροκορδάτος ήταν εγγονός του διάσημου ομώνυμου Αλέξανδρου Ν. Μαυροκορδάτου, της Επανάστασης του 1821, γιος του γεννημένου στην Τεργέστη διπλωμάτη και πολιτικού Νικολάου Α. Μαυροκορδάτου.

Γεννήθηκε το 1862, μάλλον στην Κωνσταντινούπολη, όταν ο πατέρας του υπηρετούσε εκεί (1858-1865) ως γραμματέας στην ελληνική πρεσβεία. Πρωτοξάδελφος του Χαρίλαου Τρικούπη, ο πατέρας του διετέλεσε υπουργός, νομάρχης Κέρκυρας, πρόεδρος του Συλλόγου προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, πρέσβης στο Παρίσι και στην Πετρούπολη (1882-1889), ενώ μετά και μέχρι το 1902 ήταν ο πρέσβης της Ελλάδας στην Κωνσταντινούπολη, όπου και διαχειρίστηκε διπλωματικά τις επείγουσες και δύσκολες υποθέσεις της χώρας, μετά τον ατυχή πόλεμο του 1897».

«Ο Αλέξανδρος», συνέχισε ο καθηγητής, «με στρατιωτικές σπουδές μηχανικού στη Γαλλία, παντρεύτηκε νεότατος τη Ραλλού Μουρούζη (1864-1944) και επέστρεψε στην Ελλάδα ως ίσως ο πλέον επιστημονικά καταρτισμένος, σε έργα μηχανικού, αξιωματικός της δεκαετίας του 1880».

Ονομάστηκε ανθυπολοχαγός Πεζικού, παρότι είχε ευρωπαϊκές σπουδές στρατιωτικού μηχανικού και δίδαξε στη νεοσύστατη Σχολή Υπαξιωματικών. Παραιτήθηκε από το στράτευμα, λίγα μόλις χρόνια μετά την ίδρυση της Γεωδαιτικής Αποστολής το 1889, όπου είχε τοποθετηθεί με τους πρώτους αξιωματικούς, το 1890.

Μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα και την απόδοση σε αυτόν του βαθμού του ανθυπολοχαγού Πεζικού, ορίστηκε καθηγητής στη νεοσύστατη Σχολή Υπαξιωματικών.

Για τους μαθητές της σχολής, σε ηλικία 25 ετών, συνέγραψε ένα εξαιρετικό σύγγραμμα 700 σελίδων, τη Στρατιωτική Τοπογραφία, με παραδείγματα ασκήσεων και από τη γερμανική χαρτογράφηση της Αττικής, τη λεγόμενη του Kaupert.

Έναν χρόνο αργότερα, επικεφαλής μιας ομάδας άξιων ανθυπολοχαγών του πεζικού και έναν ανθυπίλαρχο, παραδίδει τα φύλλα του «Χάρτη Μαυροκορδατου», του πρώτου χάρτη μετά το 1821 που φτιάχτηκε από την αρχή αποκλειστικά από Έλληνες και τυπώθηκε στην Αθήνα λίγο πριν την άφιξη της αποστολής των Αυστριακών για την κτηματογράφηση και χαρτογράφηση της χώρας.

Σε ό,τι αφορά την παραίτηση του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου από το “Γεωδαιτικό Απόσπασμα” και την ένταξή του στο δυναμικό της “Jonction” ο κ. Λιβιεράτος εξήγησε ότι δεν είναι γνωστοί οι ιστορικοί λόγοι που οδηγήθηκε στην απόφαση αυτή και «ενδεχομένως να υπέστη τη μοίρα των παιδιών επωνύμων οικογενειών, που πολλές φορές δεν είναι και εύκολο να σταδιοδρομήσουν όταν έχουν αυτό το βάρος της οικογένειας –όταν έχεις έναν Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο από την Επανάσταση, ο οποίος καταδιώκεται ακόμη στη σύγχρονη ελληνική ιστοριογραφία , όπως καταδιώκονται και όλοι οι μεγάλοι, ή έναν πατέρα ο οποίος έσωσε την παρτίδα στον πόλεμο του 1897».

ΤΑ ΙΧΝΗ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ, ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Ο Αλέξανδρος Ν. Μαυροκορδάτος «απογοητευθείς πικρώς», κατά τον νεκρολόγο του, έφυγε στη Μακεδονία. Εργάστηκε εκεί ως μηχανικός στα σιδηροδρομικά έργα της γαλλοβελγικής Jonction, που άρχισαν το 1893 για τη στρατηγική σύνδεση Θεσσαλονίκης-Αλεξανδρούπολης (της ίδιας μέχρι σήμερα).

Πέθανε 33 ετών κοντά στο Παρανέστι στις 7 Μαΐου 1895. Ο ανώνυμος σήμερα μαρμάρινος οβελίσκος (το μαυσωλείο κατά τη Journal de Salonique) δίπλα στη σιδηροδρομική γραμμή που εργαζόταν και το τοπωνύμιο Μαυροκορδάτος, που δόθηκε το 1928 σε κοντινό οικισμό, θυμίζουν το εκπολιτιστικό τεχνικό έργο του στη Μακεδονία.

Όπως εξήγησε ο καθηγητής ο Αλέξανδρος Ν. Μαυροκορδάτος ενταφιάστηκε στην Καβάλα, με τιμές της ισχυρής Ελληνικής Κοινότητας εκεί, λόγω των στενών επαφών της με τον πατέρα του Νικόλαο, πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη. Στον περίβολο του ιστορικού ναού του Τιμίου Προδρόμου σώζεται ακόμα η μαρμάρινη αφιερωματική στήλη, δωρεά της οικογένειάς του με την επιγραφή:

«ΤΗ ΟΘΡΟΔΟΞΩ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΙ ΚΑΒΑΛΛΑΣ ΕΙΣ ΑΝΑΜΝΗΣΙΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Ν. ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ ΑΠΟΘΑΝΟΝΤΟΣ ΕΝ ΒΟΥΚΙΟΙΣ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΤΗι 7Η ΜΑÏΟΥ 1895 ΑΝΑΠΑΥΘΕΝΤΟΣ ΕΝΤΑΥΘΑ Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΑΥΤΟΥ ΕΥΓΝΩΜΟΝΟΥΣΑ».

Τα παραπάνω στοιχεία έφερε στο φως η ακαδημαϊκή έρευνα που παρουσίασε ο ομότιμος καθηγητής Ανωτέρας Γεωδαισίας και Χαρτογραφίας του ΑΠΘ, Ευάγγελος Λιβιεράτος, επιμελητής της φέρουσας τον τίτλο «1889-2019: Αποτυπώσαμε το παρελθόν, χαράσσουμε το μέλλον», έκθεσης της ΒΚΠ-ΑΠΘ και της ΓΥΣ, με τη συνεργασία του ΜΙΕΤ-ΕΛΙΑ, που εγκαινίασε ο πρύτανης του ΑΠΘ, καθηγητής Νίκος Παπαϊωάννου.

ΑΛΛΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Γύρω από την στήλη υπάρχουν κι άλλες μικρότερες κατασκευές, οι οποίες πιθανότατα χρησιμοποιούνταν από τους τεχνίτες για τις εργασίες διάνοιξης του δρόμου, για την τοποθέτηση των σιδηροδρομικών ραγών.

Υπάρχει μια αναφορά, υπό μορφή τοπωνύμιου η οποία κάνει λόγο για : «Μαυροκορδάτου μνήμα Κορπίλων Νικηφόρου Δράμας»

Η λέξη «Κορπίλων» μας παραπέμπει σε Θρακιώτικο φύλο που κατοικούσε βορειότερα του Παίτους κατά μήκος του Έβρου ποταμού μέχρι το σημείο όπου ο Έβρος ήταν πλωτός.

Τα διάσημα στενά των Κορπίλων ήταν επί της Εγνατίας οδού μεταξύ της Κάτω Ροδόπης και του Νέστου, από όπου σήμερα διέρχεται η Σιδηροδρομική γραμμή κάτω από σήραγγες.

Εκ της αναφοράς αυτής συμπεραίνουμε ότι ο ξακουστός τεχνίτης Μαυροκορδάτος είχε καταγωγή από το Θρακιώτικο φύλο των Κορπίλων.